Tüm Türkiye’de olduğu gibi, 11 yıl süren Demokrat Parti iktidarı döneminde Diyarbakır’da da birçok yenilikler hayata geçirildi. 70 yıl önce Diyarbakır’da yayın hayatına başlayan ve hepsi tarihe karışmış olan yerel gazetelere baktığımızda, o tarihte Diyarbakır’ın sosyal, kültürel, politik, ekonomik ve yerel yönetim hayatını görmek mümkün.
Bundan tam 70 yıl önce, tek parti iktidarının devrilmesiyle liberal ekonomiyi savunan ve ABD ile ilk ilişkiyi kuran Demokrat Parti iktidara geldi. 27 yıllık tek parti rejiminin devrilmesiyle Cumhuriyet Partisi muhalefete düşmüş, Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Başbakan ise sonradan idam edilecek Adnan Menderes olmuştu. Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle, göstermelik de olsa birçok yenilikler, ‘özgürlükler’ ortaya çıktı; yeni siyasi parti, dernek, kulüp ve cemiyetlerin açılması gibi.
1950’de sosyal, politik, ekonomik hayat
Tek parti döneminin baskıcı politikaları nedeniyle özgür bir şekilde yayın hayatı bulamayan yerel gazetelerin birçoğu bu tarihlerde yayın hayatına başladı. Tüm Türkiye’de olduğu gibi, 11 yıl süren Demokrat Parti iktidarı döneminde Diyarbakır’da da birçok yenilikler hayata geçirildi. 70 yıl önce Diyarbakır’da yayın hayatına başlayan ve hepsi tarihe karışmış olan yerel gazetelere baktığımızda, o tarihte Diyarbakır’ın sosyal, kültürel, politik, ekonomik ve yerel yönetim hayatını görmek mümkün.
Araştırmalara konu oldu
Yazar ve akademisyenler Emine Pancar ve Aydın Öğrendik tarafından yerel gazeteler ve sosyal hayat irdelenerek yapılan kapsamlı çalışmalarda, 1950-1960 yıllarında Diyarbakır’da emniyet hizmetleri, PTT, elektrik ve iletişim alanındaki gelişmeler, yardım kuruluşları ve derneklerin faaliyetleri, meslek örgütlerinin çalışmaları, sanat enstitüleri ve eğitici kursların faaliyetleri ile kültür, sanat ve spor alanındaki gelişmeler ayrıntılı olarak ele alınmış.
İlk yıllarda rahatlama ve özgürlük geldi
Diyarbakır, tarihte farklı medeniyetlere ev sahipliği yaptığında her dönem varlığını korumuş ve Cumhuriyetten sonra da bölgede önemli bir merkez olmaya devam etmiştir. Bugün olduğu gibi, Diyarbakır geçmişte de siyasi, sosyal, kültürel anlamda önemli gelişmelerin yaşandığı bir kent olma özelliğini korumuştur. Tek parti iktidarının sona erdiği 14 Mayıs 1950 seçimlerinden sonra Diyarbakır’da farklı ideolojik düşünceye sahip parti ve sivil toplum örgütleri Demokrat Parti’nin ilk yıllarında rahatlıkla faaliyetlerini icra edebildiler.
Birçok yenilik hayata geçirildi
Farklı ideolojik düşünceye sahip “Sesleniş, Ümmid” gibi birçok yerel gazete ve dergi yayın hayatına başlamıştır. Sosyal ve kültürel faaliyetler de daha rahat işlenebilmiş. Ancak Kürtçe yayıncılık üzerinde CHP’nin tek parti iktidarı döneminde olduğu gibi yine baskıcı uygulamalar sürmüştür. 1946 yılında yapılan “açık oy- gizli tasnif” ilk çok partili seçimden sonra 1950’deki “gizli oy-açık tasnif” yöntemi ile iktidara gelen Demokrat Parti, iktidarının ilk yıllarında birçok yenilikleri hayata geçirildi.
Vaatlerin çoğu yerine getirilmedi
Seçim propagandalarında devleti küçültmeyi, yönetimi demokratikleştirmeyi vaat eden Demokrat Parti, parti programında yerel ihtiyaçların yerinden karşılanması, halkın yönetime katılması ve belediyelerin güçlendirilmesini hedeflemiş, ancak iktidara geldikten sonra muhalefette iken vermiş olduğu sözleri tam olarak hayata geçiremedi. Ancak, Demokrat Parti döneminde, Türkiye genelinde onlarca yeni belediye kuruldu ve belediyeler güçlendirildi.
Asker ailelerine belediyeden yardım
Demokrat Parti döneminde sosyal belediyecilik çalışmalarında Diyarbakır’a da bazı yenilikler getirildi. Belediye, esnaf ilişkilerinde, şehir içi yol yapımı, şehircilik nizamı gibi konularda önemli çalışmaları hayata geçirdi. Sosyal yardım konusunda da belediye ihtiyaç sahibi ailelere yardımlarda bulundu. Örneğin, 9 Mayıs 1956 tarihinde Diyarbakır Gazetesi’nde yer alan bir haberde, çocuğu asker olan ailelere belediyenin bir takım yardımlarda bulunduğu, ancak bunun yetersiz bulunması nedeniyle bu yardımların arttırıldığının kararlaştırıldığı yazılır.
Dilenciler Darülacezelere yerleştirilir
Belediyenin bir başka yaptığı hizmet de dilencilerin temizlenmesine yöneliktir. Diyarbakır’da cami köşelerinde insanları rahatsız eden hatta evlerin kapılarına kadar dayanan dilencilerin kanunen yasak olan bu fiillerinden dolayı belediye zabıtaları tarafından yakalanıp şehrin muhtelif yerlerindeki Darülacezelere yerleştirilerek orada yemek ve giyim ihtiyaçlarının karşılandığı yine Eylül ayında yerel gazete haberlerine yansır.
İşçilere konut için arsa tahsis edilir
Diyarbakır’da yayınlanan Demokrasiye Güven Gazetesi’nin 9 Mart 1967 günkü sayısında, Belediyenin işçi lojmanları için arsa talebinde bulunmaları üzerine belediyenin Yenişehir’de 10 bin metrekare üzerinde 50 işçiyi barındırabilecek bir arsayı Tekel işçilerine tahsis edildiği belirtilir. Yine aynı ay içerisinde Belediye ve Teknik Ziraat Müdürlüğü işbirliği ile Yenişehir’de ağaçlandırma çalışmaları yapılır. Halkın da katılımıyla, 1000 adet çam ve çeşitli meyve ağacı fidanları halka dağıtılarak evlerin bahçeleri ve muhtelif yerlere ekimi sağlanır.
Ağaç Bayramı kutlamaları yapılır
Diyarbakır’da yapılan ağaçlandırma çalışmaları sonraki yıllarda bir gelenek haline gelir ve kentte Ağaç Bayramı kutlanır. 26 Mart 1958 tarihinde Korgeneral Ragıp Gümüşpala ve Ziraat Bakanı Nedim Ökmen’in de hazır bulunduğu Ağaç Bayramı’nda, o tarihe kadar 135.000 fidan dikilir. 28 Ocak 1959 tarihinde Gayret gazetesinde yer alan bir haberde, Vali Niyazi Toker’in direktifiyle surların arka ve ön taraflarının ağaçlandırılması ile Kore Mahallesinde bir fidanlık kurulduğu yazılır.
Toplu ulaşımda otobüs dönemi
Demokrat Parti dönemine kadar faytonlarla yapılan toplu ulaşım için otobüsler kullanılmaya başlanır. Temmuz 1957 tarihinde 5 adet otobüs alınarak halkın kullanımına sunulur. Faytonlarla birlikte artık toplu ulaşım otobüslerle de sağlanır. Daha önce fayton ücretlerinin yüksek olmasından şikayetçi olan halk, ucuz olan otobüsleri tercih eder. Otobüslerin işletmeye başlamasıyla bu otobüslerde çalışacak personel için de yeni düzenlemeler yapılır.
Örneğin 17 Temmuz 1957 tarihinde Dicle Gazetesi’nde yer alan bir haberde, personelin aynı renk ve tipte elbise giymesi, yaka numarası verilmesi, 40 yaştan aşağı olan kimselerin şoför veya biletçi olarak çalıştırılmaması zorunluluğu getirildiği yazılır.
Faytonlara ücret tarifesi
1958 tarihinde Diyarbakır’da Vali olarak görev yapan Şevket Özanalp’ın talimatı ile bu kez toplu ulaşımda kullanılan faytonlar için de düzenleme getirilir. Valinin talimatıyla faytonların geliş-gidiş güzergahlarının ve ücret tarifelerinin yazılı olarak faytonlara asılması zorunluluğu getirilir. Aksi yönde hareket eden fayton sahiplerine ise zabıta tarafından ceza verileceği belirtilir. Ancak otobüslerin gün içinde sadece Bağlar, Havaalanı, İstasyon ve Valilik arasında sefer yapması yerel gazetelerin tepkisine neden olur ve faytonların tümden kaldırılarak, otobüs sayısının arttırılması haberleri yer almaya başlar. Tepkiler üzerine, belediye Mardin Kapı’ya da bir sefer konulmasını kararlaştırır.
‘Şehrimize kesme şeker geldi’
1950’lerin sonlarında Diyarbakır’da temel gıda maddelerinde bazı sıkıntılar yaşanmaya başlar. Bunların en başında kesme şeker gelir. 7 Eylül 1956 tarihinde Diyarbakır Gazetesi’nde şöyle bir haber yer alır:
“Turhal Şeker Fabrikasının kesme şeker istihsal ederek satışa başladığını haber alan tüccarlarımızdan Müştak Yoğurtçu’nun 15 gün kadar evvel Turhal’a gittiği biliniyordu. Öğrendiğimize göre fabrikadan kesme şeker almaya muvaffak olan Müştak Yoğurtçu, iki vagon yükleyerek Diyarbakır’a sevk etmiş olduğundan şimdilik bir vagon kesme şeker evvelki gün gelmiş ve piyasaya arz edilmiştir. Belediye mürakaba heyeti tarafından verilen karar gereğince, 50 kiloluk bir torba kesme şeker 99 lira ve perakende olarak da kilosu 210 kuruş üzerinden satılacaktır.”
Lokantalar pirinç yerine bulgur pilavı sunmaya başlar
O tarihlerde Diyarbakır’da şekerde olduğu gibi pirinç temin edilmesinde de sorunlar yaşanmaya başlar. 1956 yılı Eylül ayında Diyarbakır’da pirinç temin edilemez olur. Lokantalar, pirinç yerine müşterilerine bulur pilavı sunmak zorunda kalır. Tüccarların pirinci başka illere götürüp satmalarının önüne geçmek isteyen Belediye, sıkı denetimlere başlar ve pirinç stok eden tüccarların malına el konulacağını ilan eder. Bu kararın ardından Hazro’dan Kozluk’a götürülmek istenen 5 ton pirince zabıta tarafından el konulur.
Zeytinyağı, kahve, peynir, yağ sıkıntısı
Pirinç ve şekerin yanı sıra, zeytinyağı, kahve gibi gıdaların temininde de sıkıntılar yaşanmaya başlar. Örneğin, zeytinyağı konusunda 1958 yılında Diyarbakır’da ciddi anlamda darboğaz yaşandığı yerel gazetelerin haberlerine yansır. Yıl sonuna doğru belediyenin attığı atımlar sayesinde bu sorunlar kısmen olarak çözülür. Diyarbakır Belediyesi köylünün ürettiği gıdaların uygun bir fiyatla pazarlarda satılmasını sağlar. Tüccarların köylere gidip yoğur, peynir, yağ gibi gıda maddelerini alarak şehir merkezinde fahiş fiyatta satışa sunmalarının önüne geçmek için Belediye bunu Valiliğe bildirerek önlem alınmasını ister. Valiliğin de girişimleriyle tüccarların toplu olarak bu gıda maddelerine satın alıp stok etmelerinin önüne geçilir ve bu gıdalar belediye tarafından tanzim satış mağazalarında satılmaya başlar.
Aynı yıl, Diyarbakır Belediyesi yaptığı faaliyetlerinin basına daha kolay yansıması için Ocak 1960 tarihinde Belediye binası içerisinde bir “Haber Bürosu” kurar.
Ahmet Sümbül / Yazı Dizisi (1)
(Sürecek)
